Wat betekent het woord 'spreekwoordelijk'?
Het woord 'spreekwoordelijk' hoor je weleens in gesprekken of zie je terug in geschreven teksten. Vaak wordt het gebruikt om iets aan te duiden dat bekend staat als een gezegde of een uitdrukking. Als iemand zegt: “Hij liep spreekwoordelijk tegen de lamp”, dan bedoelen ze niet dat iemand letterlijk tegen een lamp aanliep, maar verwijzen ze naar de uitdrukking ‘tegen de lamp lopen’, wat inhoudt dat iemand ergens op betrapt is. Dit maakt duidelijk dat 'spreekwoordelijk' wordt gebruikt om aan te geven dat er sprake is van een beeldspraak of vaste uitdrukking.
Wanneer gebruik je het woord 'spreekwoordelijk'?
'Spreekwoordelijk' gebruik je wanneer je een woord of situatie niet letterlijk bedoelt, maar verwijst naar een gezegde of uitdrukking. Denk aan de uitspraak: “Ze ging spreekwoordelijk door het dak van enthousiasme.” Hier wordt duidelijk dat het dak niet echt kapot ging, maar dat ze heel blij was. Het woord helpt dus om beeldspraak te verduidelijken, vooral wanneer het belangrijk is om het onderscheid te maken tussen letterlijk en figuurlijk taalgebruik.
Figuurlijk of letterlijk?
De kracht van het woord 'spreekwoordelijk' is dat het expliciet maakt dat iets figuurlijk bedoeld is. In sommige situaties is dat erg handig, bijvoorbeeld in formele of geschreven communicatie waarin je verwarring wilt voorkomen. Als je schrijft “hij ging spreekwoordelijk door het stof”, is het voor de lezer duidelijk dat hij niet letterlijk op zijn knieën zat om te poetsen, maar dat hij berouw toonde of excuses aanbood, zoals de uitdrukking impliceert.
Voorbeelden van het gebruik van ‘spreekwoordelijk’
Door voorbeelden te bekijken, wordt de toepassing van het woord duidelijker. Stel dat iemand zegt: “Hij trok spreekwoordelijk aan het kortste eind.” Dan weet je dat de persoon verloren heeft of benadeeld is, zonder dat er sprake hoeft te zijn van een touwtrekwedstrijd. Of: “Ze stond spreekwoordelijk haar mannetje.” Hiermee wordt bedoeld dat iemand zich goed wist te handhaven in een moeilijke situatie.
Is 'spreekwoordelijk' hetzelfde als 'figuurlijk'?
Hoewel de woorden op elkaar lijken, is er wel een nuanceverschil. 'Figuurlijk' verwijst naar iets wat niet letterlijk bedoeld is, maar hoeft geen gezegde of spreekwoord te zijn. 'Spreekwoordelijk' verwijst specifiek naar iets dat zijn oorsprong heeft in een gezegde of spreekwoord. Kort gezegd: alle spreekwoordelijke uitspraken zijn figuurlijk, maar niet alle figuurlijke uitspraken zijn spreekwoordelijk.
Het belang van taalbewustzijn
Het gebruik van woorden als 'spreekwoordelijk' laat zien dat de spreker of schrijver bewust omgaat met taal. Dat is belangrijk in communicatie, omdat het misverstanden voorkomt en de boodschap krachtiger maakt. Bovendien kan het gebruik van zulke taal een tekst boeiender en beeldender maken. Zeker in verhalen, toespraken of opiniestukken draagt het bij aan de beeldende kracht van het Nederlands. Dus als je het woord 'spreekwoordelijk' nog niet vaak gebruikte, is dit misschien hét moment om het op een slimme manier toe te passen.
